Παναγία Γοργοεπήκοος ή Άγιος Ελευθέριος
Χρονολόγηση: τέλος 12ου αιώνα μ.Χ.
Τοποθεσία: Βρίσκεται στην οδό Μητροπόλεως, δίπλα στο σημερινό μητροπολιτικό ναό. Χτίστηκε πάνω στα ερείπια του αρχαίου ναού της Ειλειθυίας που ήταν θεά της γέννησης και των πόνων του τοκετού.
Τοποθεσία: Βρίσκεται στην οδό Μητροπόλεως, δίπλα στο σημερινό μητροπολιτικό ναό. Χτίστηκε πάνω στα ερείπια του αρχαίου ναού της Ειλειθυίας που ήταν θεά της γέννησης και των πόνων του τοκετού.
Ονομασία: Αρχικά ο ναός ήταν αφιερωμένος στην «Παναγία Γοργοεπήκοο». Μετά την έξωση του Όθωνα ονομάστηκε Άγιος Ελευθέριος.
Ιστορία:
- πιθανολογείται ότι αρχικά ήταν καθολικό μονής, που υποβαθμίστηκε σε μετόχι της Καισαριανής στα μέσα του 17ου αιώνα
- από τις αρχές του 18ου αιώνα ανήκε στη Μητρόπολη Αθηνών
- στα χρόνια της Τουρκοκρατίας λειτουργούσε ως ενοριακός ναός και ανήκε στην επισκοπική κατοικία ως τόπος προσευχής του μητροπολίτη
- μετά την επανάσταση, το 1834, χρησίμευσε για την αποθήκευση αρχαιοτήτων
- το 1841 στέγασε τη δημόσια βιβλιοθήκη και λίγα χρόνια αργότερα επισκευάστηκε
- μετά την έξωση του Όθωνα, το 1862 ονομάστηκε Άγιος Ελευθέριος
Αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά:
- ο ναός ακολουθεί τον τύπο του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με οκτάπλευρο τρούλο και τριμερή νάρθηκα του οποίου το κεντρικό τμήμα είναι υψηλότερο από τα δύο πλάγια
- οι τοίχοι του είναι εξολοκλήρου χτισμένοι από μαρμάρινους ακόσμητους λίθους και από ανάγλυφα που προέρχονται από αρχαία ελληνικά, ρωμαϊκά και πρώιμα βυζαντινά μνημεία. Το γεγονός ότι έχει σε όλες τις όψεις του από μαρμάρινα spolia την καθιστά μοναδικά σε όλη τη βυζαντινή αρχιτεκτονική
- ο τρούλος είναι το μόνο μέρος του ναού που είναι οικοδομημένο με την τυπική πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία
Χαρακτηριστικά κλασικιστικού πνεύματος στην αρχιτεκτονική της Γοργοεπηκόου:
- Οι τοίχοι πατούν σε υψηλή κρηπίδα, που εξέχει περιμετρικά. Μοιάζει σαν βάθρο της όλης σύνθεσης, όπως στους αρχαίους ελληνικούς ναούς.
- Τα γλυπτά, που προέρχονται από αρχαία, ρωμαϊκά, μεσαιωνικά και βυζαντινά κτήρια, παρατάσσονται σε ένα είδος ζωφόρου περιμετρικά του κτηρίου.
- Δεν υπάρχουν τούβλα.
- Κτίστηκε στα ερείπια ενός αρχαίου ναού
- Δίνεται έμφαση στο εξωτερικό του ναού.
- Έχει αετώματα.
Τα ανάγλυφα που έχουν χρησιμοποιηθεί στους τοίχους του ναού:
Γενικά χαρακτηριστικά:
Γενικά χαρακτηριστικά:
- στα ανώτερα τμήματα των τοίχων έχουν χρησιμοποιηθεί συνολικά 90 ανάγλυφα με μεγάλη ποικιλία σχεδίων, πάνω στα οποία έχει χαραχτεί το σύμβολο του σταυρού σε μια προσπάθεια εκχριστιανισμού των αρχαίων γλυπτών
- δεν είναι σαφές αν όλα τα μάρμαρα προέρχονται από αρχαία κτήρια, γιατί δεν έχουν εγκοπές για συνδέσμους, πράγμα που σημαίνει ή ότι προέρχονται από την όψη αρχαίου τοίχου ή ότι υπέστησαν νέα επεξεργασία
- δεν υπάρχει τεχνοτροπική συγγένεια μεταξύ των γλυπτών, ούτε εικονογραφικό πρόγραμμα, ούτε κάποιος συμβολισμός, γιατί οι πλάκες είναι ετερόκλητες
Σύντομη παρουσίαση ορισμένων αναγλύφων:
- ζωφόρος με δάδες, ρόδακα, βουκράνιο (κρανίο βοδιού) η οποία παρουσιάζει ομοιότητα με τα προπύλαια της Ελευσίνας
- αετός που πιάνει λαγό (συμβολίζει τη σύγκρουση του καλού και του κακού. Ο αετός συμβολίζει το καλό, αφού θεωρείται σύμβολο του Χριστού και του Αγίου Ιωάννη, ενώ ο λαγός το κακό, τη λαγνεία)
- δύο παναθηναϊκοί αμφορείς πάνω σε ασπίδες
- δύο τετράγωνες πλάκες, η μία μισή, από φατνώματα, δηλαδή οροφή κτηρίου
- μορφή με υψωμένο χέρι και δύο σταυρούς που αποτελούν μεταγενέστερη προσθήκη. Ίσως απεικονίζεται ο μύθος του Μαρσύα
- ανάγλυφο με γυναικεία μορφή Κυβέλης στο επάνω αέτωμα
- στο τελείωμα του αετώματος υπάρχει δύο μορφές με τρίποδα από επινίκιο μνημείο του 5ου αιώνα
- λιοντάρι εναντίον ελαφιού (το λιοντάρι συμβολίζει τη δύναμη – το καλό, ενώ το ελάφι τη γονιμότητα, τη λαγνεία – το κακό
Στην πρόσοψη υπάρχει το αττικό ημερολόγιο, ζωφόρος από το ένα κιονόκρανο στο άλλο:
- αετοί και φίδια που είναι σύμβολο του σατανά
- κουκουνάρια που συμβολίζουν το δέντρο της ζωής
- 2 σφίγγες εκατέρωθεν του δέντρου της ζωής
- γυναίκα που ανασηκώνει πέπλο (έργο του 4ου – 5ου αιώνα π.Χ.)
- 12 μορφές που εικονίζουν τα 12 ζώδια και τους 12 μήνες
- δύο μορφές από την πομπή των Παναθηναίων
- Ηρακλής με ρόπαλο
Ερμηνεία της χρησιμοποίησης αυτών των αναγλύφων:
Η χρήση μαρμάρινων αναγλύφων από αρχαίους ναούς μαρτυρεί ότι μια μορφωμένη ελίτ της εποχής των Μακεδόνων και των Κομνηνών αισθανόταν και εκτιμούσε τις αισθητικές αξίες του αρχαίου κόσμου. Για τους πολλούς οι αρχαιότητες ενέπνεαν φόβο και όχι θαυμασμό. Όφειλαν να καθαγιασθούν, για να απαλλαγούν από τα κακά πνεύματα. Κάποιος που ανήκε στην ελίτ των ελάχιστων και ίσως όχι Αθηναίων εκτίμησε την καλλιτεχνική αξία των πραγμάτων, συγκέντρωσε τα γλυπτά, τα ανέδειξε σε ένα είδος υπαίθριου μουσείου και τα συμπλήρωσε μα νέα έργα, που είχαν μυθολογικά θέματα. Ίσως ο Μιχαήλ Χωνιάτης, τελευταίος μητροπολίτης Αθηνών (τ. 12ου αιώνα), που διέθετε κλασική παιδεία και αισθανόταν την ιστορική φόρτιση της πόλης, να ήθελε να θυμίσει στους συγχρόνους του τη δόξα της αρχαίας πόλης με αυτόν τον τρόπο.
Συμπέρασμα:
Πρόκειται για ένα κτήριο που συνδέει τα μεσοβυζαντινή εκκλησία με τους αρχαίους ναούς και βέβαια τη βυζαντινή Αθήνα με το κλασικό παρελθόν της. Είναι ένα εξαιρετικά γραφικό μνημείο με έντονη ιστορική φόρτιση και κλασικιστική διάθεση. Τέλος, είναι το αρτιότερο σωζόμενο παράδειγμα του αθηναϊκού τύπου και η πιο αθηναϊκή από όλες τις εκκλησίες της πόλης.
Η χρήση μαρμάρινων αναγλύφων από αρχαίους ναούς μαρτυρεί ότι μια μορφωμένη ελίτ της εποχής των Μακεδόνων και των Κομνηνών αισθανόταν και εκτιμούσε τις αισθητικές αξίες του αρχαίου κόσμου. Για τους πολλούς οι αρχαιότητες ενέπνεαν φόβο και όχι θαυμασμό. Όφειλαν να καθαγιασθούν, για να απαλλαγούν από τα κακά πνεύματα. Κάποιος που ανήκε στην ελίτ των ελάχιστων και ίσως όχι Αθηναίων εκτίμησε την καλλιτεχνική αξία των πραγμάτων, συγκέντρωσε τα γλυπτά, τα ανέδειξε σε ένα είδος υπαίθριου μουσείου και τα συμπλήρωσε μα νέα έργα, που είχαν μυθολογικά θέματα. Ίσως ο Μιχαήλ Χωνιάτης, τελευταίος μητροπολίτης Αθηνών (τ. 12ου αιώνα), που διέθετε κλασική παιδεία και αισθανόταν την ιστορική φόρτιση της πόλης, να ήθελε να θυμίσει στους συγχρόνους του τη δόξα της αρχαίας πόλης με αυτόν τον τρόπο.
Συμπέρασμα:
Πρόκειται για ένα κτήριο που συνδέει τα μεσοβυζαντινή εκκλησία με τους αρχαίους ναούς και βέβαια τη βυζαντινή Αθήνα με το κλασικό παρελθόν της. Είναι ένα εξαιρετικά γραφικό μνημείο με έντονη ιστορική φόρτιση και κλασικιστική διάθεση. Τέλος, είναι το αρτιότερο σωζόμενο παράδειγμα του αθηναϊκού τύπου και η πιο αθηναϊκή από όλες τις εκκλησίες της πόλης.
Εργαλεία